Hale'-ta: Amot Siha

Amot
Passing traditions by David Castro from Guahan Magazine collection.

Table of Contents

Share This

CHamoru/Chamorro medicinal recipes

Editor’s note: These recipes for traditional CHamoru/Chamorro medicine are written in the CHamoru language. Non-CHamoru readers are invited to translate the recipes by using the Hale’-ta: CHamoru cultural glossary. The recipes were collected and first published in the Hale’-ta Series, a publication of the Research Division of the Department of CHamoru Affairs, Government of Guam.

I Suruhånu yan I Suruhåna*

Siha uma’amti i famagu’on, famalao’an yan lahi.

I pinadesi siha ni siña ma refueri guatu gi suruhana yan suruhanu:

  • gine’hi
  • mahulat
  • chomchom
  • guha
  • minemu
  • masisinek
  • måkpong
  • mañågue’
  • galabok
  • guha
  • se’yon
  • chinada’
  • tatkilo haga’
  • mames me’me’
  • tabatdiyu
  • lokklok haga’
  • påsmo
  • gupo’
  • måpga’
  • påsmo
  • måpga’ mañågu
  • galabok
  • måfa (mañagu)
  • påsmon rekla
  • guha
  • grånu matditu
  • chatfanñagu
  • tininu
  • se’yon
  • tabatdiyu
  • mames me’me’
  • lokklok haga’
  • mana’pokpok
  • matattiyi
  • matgoddai
  • manlili’e’
  • mana’manman

I amot siha ni mafa’titinas nui suruhanu yan suruhana

Macho’guen-ña: Lommok este siha na hagon. Na’yi didide’ laña. Balutan gi atgi don. Deha pues sohmok halom gi madok dagan.

  • hagon maigo’ lalo’
  • hagon golondrina
  • hagon yetbas babui
  • hagon åmot tumaga’
  • hagon tumates chaka’
  • hagon pupulu
  • un pongpong asiga
  • lañan niyok

Macho’guen-ña: Na’lokklok este siha yan un latan dudon hanom ya un gimen.

  • 3 hagon agahgah
  • 3 hagon gaso’so’
  • 3 hagon gaogao dangkolo
  • 3 hagon tipon ayuyu
  • 3 hagon akangkang
  • 3 hagon kahlao

Macho’guen-ña: Na’lokklok este siha gi un latan dudon hanom pues gimen.

  • 3 hale’ eskoban ademelong
  • 3 hale’ dadangsen agaga’
  • 3 hale’ tinekcha’ lemmai (cha’guan)
  • 3 hale’ golondrina
  • 1 kostat cha

Macho’guen-ña: Na’lokklok este siha gi un latan dudon hanom pues gimen.

  • 3 hagon tagu’a
  • 3 hagon galak fedda’
  • 3 hagon alamliyi
  • 3 hagon gaogao dangkolo
  • 3 hagon mumutong palao’an
  • 3 hale’ eskobiyan adamelong
  • 3 hale’ dadangsen malapbla-agaga’
  • 3 pidason ahgao (dikike)

Macho’guen-ña: Lommok este siha, balu tan gi un ritasus magagu ni kanifes. Supok gi lamita na tasan hanom. Chotge halom I pachot yankontodu I guieng-ña.

  • 3 hagon titimu
  • 3 hagon tumates cha’ka
  • 3 hagon mumutong palao’an
  • 3 hagon dadangse

Macho’guen-ña: Na’ fotgon un rutasus magagu binakli ya un po’lo gi ha’en i malangu. Yanggen ti fina’maolek, pues palai laña ya un lasa. Yanggen ti fina’maolek ha’ ta’lo, chule’ un bingan chotda pat hagon nonak, palai didide’ laña ya un po’lo gi ha’i.

Fanutot bingan hagon chotda yan pupulu. Po’lo gi un rustasas magagu ya un godde’ i ilu kalan be’e (emplasto).

Batte un a’paka’ chada, na’yi didide’ harina, hanom yan un kichalan binakle. Na’ fotgon un rustasus magagu ni binakle ya un po’lo gi ha’i.

Yililok i hagon akangkang yan i gaso’so’, foksi i chiku huyong ya un na’lokklok kinse minutos.Na’yi un pongpong asiga pues gimen.

Macho’guen-ña: Na’lokklok i hagon kamachili yan i lasas ahgao ya un na’yi pidasiton afok. Medision para famagu’on: Na’i i patgon dos (2)kuchala. Yanggen kumati, palai laña gitiyan-ña, godde mag agu despues po’lu I biteyan hanom maipe’ gi hilo-ña. Para amko’. Na’ gimen aguayente, whisky pat te’okna kafe.

  • hagkon kamchili
  • lassas ahgao
  • hanom afok

Macho’guen-ña: Na’yi puntan donne’, asiga yan un po’lo gi chetnot pat emplastu ninangas amåska yan pupulu.

Macho’guen-ña: Na’yi didide’ asiga i laña niyok ya un palai guatu gi tininu. Gimen ensigidas freskon hanom.

Macho’guen-ña: Dipotsi i tinatsi na taotao mana’gimen dos bason lañan niyok para unina’muta’. Pa’go na tiempo, makokonne’ ensigidas para i espitat.

Macho’guen-ña: Fangangas amaska pat na’fotgon i pidason atgidon gi aguayente ya un songsong i piti na nifen.

Macho’guen-ña: Chotge i talanga halom un gota pat dos gotan tibiun lañan niyok. Yanggen ti nina’magong, cho’me halom didide’ hanom tibiu. Yanggen i piti ginen i mañugo’ I talanga, na’yi enplaston linemok kapuyo’ flores rosa gi taten talanga ya unina’fañugo.

Macho’guen-ña: Chule’ un tasan kapuyu ni esta mana’suha i lassas-ña. Lommok estaki dangsong. Hoñu ya un fa’bola despues pachet i uriyan i matan i chetnot. Balutan na’kallo para uminan teni i amot. Ripipiti yanggen un nasisita esta ki malakngos i chigu i chetnot.

  • kapuyu flores rosa

Macho’guen-ña: Utot un betde na pi’ao ya un chule’ un gahu ni kadada’ na pidasu. Guesgues ni se’se’ i betden i pi’ao. Na’daña yan i lañan niyok yan unpongpong asiga. Balutan ni hagon chotda ya un ha’me gi feggon. Baba i balutan ya na’yi i tinaga’. Be’i.

  • pi’ao ni betde (un gahu).
  • lañan Niyok
  • asiga (un pongpong)

Macho’guen-ña: Na’listo un gasgas galon lata. Songge i ha’iguas gi feggon estaki mama’pinigan. Po’lo gi lata ya un tampe ni otro ha’iguas pat plato asta ki masahalom i tampe ginen i pinigan. Depues, saosao ya un patche guato i chetnot.

  • 3 pat 5 na ha’iguas niyok

Macho’guen-ña: Na’lokklok 30 pat 50 na hagon abas yan 10 buteya ba hanom. Kula ya un sahguan gi palanggana. Suppok i patas-mu. Yanggen esta manenghen I hanom abos, saosao i patas-mu ya u fañuha ayu siha i lassas i maninimai yan manmappa. Na’suha i patas-mu gi hanom asta i gasgas na to’aya mientras matulalaika i hanom abas. Na’halom (supok) ta’lo gi palanggana ya un fa’gasi ni gasgas yan tibiu na hanom abas despues po’lo ya u anglo’ ni inalong-ña.

  • hagon abas
  • un kucharitan asiga

Macho’guen-ña: Na’lokklok todu i hagon despues na’yi papa’ ni apon pilon mannok. Kula pues gimen sesso kuentan hanom.

  • 3 hagon ladda’ ni matai (anglo’)
  • 3 pilon mannok (apu-ña)
  • 3 hagon tumates cha’ka
  • didide’ korason lemmai ni lalamas

Macho’guen-ña: Na’lokklok este siha despues kula papa’ gi orinola, fata’chongngi gi manu i siningon-mu na minaipe’.

  • 3 hagon abas pat un ramas (dikike’)
  • 3 granon maigo’ lalo’
  • 3 granon golondrina
  • 3 granon lassa banalu
  • 3 ramas yetbas babui

Macho’guen-ña: Na’fandaña siha I hagon yan i hale’ ya un nalokklok esta ki gof agaga’ i hanom. Kula gi charera pat buteya ya un gimen un basu gi egga’an yan pupuengi. Dos biahi gi dia.

  • 3 hale’ tinanom katson
  • 3 hagon alageta ni matai (anglo’)
  • 3 hagon alageta ni matai (anglo’)
  • 3 hagon alageta ni matai (anglo’)
  • 1 kostat cha
  • 2 buteyan hanom
  • 4 granon hagon atmagoson halom tano

Macho’guen-ña: Songge i pilon mannok yan i patma ya unna’daña i apon pilon mannok. Po’lo este gi un ritrasosa’paka yan kanifes na magagu. Na’daña todo i punta, supok gi tasan hanom despues fugo’i chigu ya lameta un na’maipe. Na’gimen i malan gu. I dos biahi na gumimen-ña, homlo’ I malangu ya ma’pos i ronchas yan i malas sas hila’-ña.

  • 3 hagon tumaga’
  • 3 hagon dadangse
  • 3 hagon gaogao dankolo
  • 3 pilon mannok
  • 3 hagon patma

Macho’guen-ña: Na’fandaña este siha ya un na’lokklokesta ki gai kolot i hanom. Kula despues, na’gimen i malaguun basu pat un tasa.

  • 3 hagon lodugao
  • 3 hagon akangkang
  • 3 hagon gaso’so
  • 2 1/2 hagon ahgao
  • 1 hale’ dadangse
  • 1 latan dudo hanom
  • un pongpong asiga

Macho’guen-ña: Na’lokklok este siha i cha, gaso’ so’ yan i amot tumaga’ gi media buteyan hanom ya un na’gimen i malagu lameta tasa pat basu gi nina’lokklok. Na’lokklok i ramas yan i hagon lodugao ya un na’gimen i malagu. Na’lokklok I hagan betbena gi un media buteyan hanom despues na’yi papa’ ni binakle yan asukat.

  • un pongpong cha
  • hagon/ramas lodugao
  • 3 hagon amot tumaga’
  • 3 hagon betbena
  • 1 kuchalan binaklen tuba
  • 1 kucharitan asukat

Macho’guen-ña: Na’lokklok i hagon tubatuba gi un tasan hanom ya un gimen. Na’lokklok 3 hagon matbas yan un kostat cha gi dos (2) tasan hanom ya un gimen dos biahi gi ha’ani.

  • 3 hagon matbas
  • un kostat cha
  • hagon tubatuba

Para proteksion chetnot maipe’ gi nene yan manmapotge’

Usa siboyas, ahos, sinengen take’ga’ga’, fina’paopao, mabendesi na kilu’os pat milaya yan todu na klasen aga’ga’ na attikulu para u dinilalaki I chetnot minaipe’ yan fafa’ñague.

Macho’guen-ña: Mas maolek i nina’lagon amot yanggen mana’lagu gi frefresko ha’ na chinile’ amot. Na’lokklok este siha gi un galon na hanom ya na’sesso gumimen kuentan hanom.

  • 3 hagon sumak
  • 3 hagon paode’do’
  • 3 hagon ayuyu
  • 3 hagon pupulon aniti
  • 3 hagon kahlao
  • 3 pidason pugua’ ma’chena
  • 3 granon pakao
  • 3 pidason gapgap
  • 3 hagon amot tumaga’
  • 3 hagon tumates cha’ka
  • 3 hagon gaso’so’
  • 3 hagon masiksik
  • 3 hagon luluhot
  • 3 granon hale’ kulales

Macho’guen-ña: Para puten gugat ginen yinayas pat puten athrites. Na’lokklok este siha despues gimen.

  • hagon pagu
  • hagon nika
  • hagon tubatuba
  • bingan akgak
  • bingan niyok
  • cha’guan kabayu
  • pupulu
  • asiga
  • tararañas

Macho’guen-ña: Na’lokklok ya un gimen para chetnot san halom i taotao.

  • sibukao
  • hale’ nunu
  • betbena
  • binakle
Scroll to Top